Vào đầu thế kỷ XX,
phong trào dân tộc dân chủ ở Hương Khê diễn ra sôi nổi. Năm 1905, Cụ Tú Phương
(Nguyễn Duy Phương) người Hà Linh đã hội kiến với Phan Bội Châu bàn bạc kế
hoạch đưa người sang Nhật trong phong trào Đông Du, mở đầu cho phong trào đấu
tranh theo khuynh hướng mới, khuynh hướng dân chủ tư sản ở Hương Khê. Năm 1919,
hai thầy giáo Lê Viết Lượng và Nguyễn Hậu tìm gặp cụ Tú Phương để bàn về con
đường cứu nước. Năm 1920, họ lập ra “Hội Bài Pháp”, chủ trương đánh đuổi thực
dân Pháp, xây dựng nhà nước dân chủ.
Cuối năm 1929 đồng chí Trần
Hữu Thiều, cán bộ xứ ủy Đông Dương Cộng sản Đảng được cử về thành lập Đảng bộ
Hà Tĩnh. Đầu năm 1930, đồng chí Trần Hữu Thiều thành lập chi bộ đầu tiên ở Hà
Linh. Nhà thờ Họ Nguyễn Quốc là địa điểm được chọn để tổ chức thành lập Chi bộ
Đảng đầu tiên.
Nhà thờ họ Nguyễn Quốc được xây dựng vào cuối thế kỷ
XV để thờ 5 vị Tiên tổ có công tham gia đánh giặc Minh thời nhà Lê và thành lập
làng ở Hà Linh. Đến cuối thế kỷ XVIII, có vị tổ là
ông Nguyễn Chân Châu, một võ quan dưới triều vua Lê Cảnh Hưng, có công đánh giặc, được vua
phong 2 đạo sắc trong một ngày (Cảnh Hưng Tứ thập tứ niên, Nhị nguyệt, Nhị thập lục nhật - tức ngày 26 tháng 2 năm
1783 ). Hiện nay, 2 sắc phong này vẫn được bảo quản trong Nhà
thờ họ Nguyễn Quốc.
Trải qua thời gian lịch sử trên 500 năm, Nhà
thờ họ Nguyễn Quốc xã Hà Linh đã được trùng tu,
sửa chữa nhiều lần. Nhà thờ được làm bằng gỗ mít,
ba gian, có chạm khắc hoa văn tinh tế. Vị trí nhà thờ ở chính giữa
làng Hà Linh, xung quanh là nhà dân bao bọc, phía trước nhà thờ là đường quan
đi qua, phía sau có dòng sông Ngàn Sâu chảy qua. Tháng 6 năm 1966, đế quốc Mỹ
thả bom cháy xuống địa phương thiêu trụi 30 nhà dân. Toàn bộ nhà thờ họ Nguyễn Quốc với các đồ thờ, gia phả cũng bị thiêu rụi. Đến năm 1977, theo chủ trương cuả Đảng và Nhà nước di dời nhà dân lên đồi để lấy đất sản xuất nông nghiệp, Nhà thờ họ
Nguyễn Quốc được xây dựng lại trên triền đồi thuộc rú Cồn Chệnh, thôn 9 xã Hà
Linh. Năm 1995, nhà thờ được tu sửa trên diện tích 2.500m2,
kiến trúc kiểu chữ Nhị, mặt ngoảnh về hướng Đông
Nam, gồm cổng vào, nhà Bái đường và Thượng điện, mé bên phải nhà Bái đường có
xây một am thờ Bà mẹ
Việt Nam anh hùng Phan Thị Đích, có con độc nhất là Liệt sĩ Nguyễn Quốc Xán, hy
sinh trong thời kỳ 1930- 1931.
Hiện nay, nhà thờ có tổng 40 hiện vật, gồm: Sắc phong (bản
gốc), bài vị (còn
tốt), lư hương (đồng và sứ), chân đèn, cọc nến, hoành
phi, câu đối, trống, chiêng, cờ hội.
Di tích lịch sử nhà thờ họ Nguyễn Quốc có giá
trị lịch sử to lớn. Đây không chỉ là nơi thờ cúng các vị tiên tổ dòng họ Nguyễn Quốc trên 5 thế kỷ,
mà còn là nơi thành lập chi bộ đảng đầu tiên của huyện Hương Khê và chứng kiến nhiều hoạt động yêu nước của các nhà cách mạng tiền bối tỉnh Hà Tĩnh trong kháng chiến chống Pháp những năm đầu thế kỷ XX.
Nhà thờ họ Nguyễn Quốc được UBND tỉnh Hà Tĩnh ra
Quyết định 2176 QĐ/UB-VX công nhận di tích lịch sử cấp tỉnh ngày 26/11/2004.
Trần Phúc Anh
