SỨC LAN TỎA CỦA MỘT TẤM ẢNH VÀ TRUYỀN THỐNG QUÊ HƯƠNG ANH HÙNG

Bức ảnh " O du kích nhỏ"  của nghệ sỹ Phan Thoan.

Sau thất bại trong chiến lược “Chiến tranh đặc biệt”, để cứu vãn chế độ Sài Gòn đế quốc Mỹ chuyển hướng chiến lược chiến tranh, đẩy chiến tranh lên hình thức cao nhất - “chiến tranh cục bộ” đưa quân đội Mỹ và chư hầu trực tiếp tham chiến ở miền Nam Việt Nam. Dựa vào ưu thế quân sự của một cường quốc, đế quốc Mỹ huênh hoang tuyên bố: “Đẩy lùi miền Bắc Việt Nam trở lại thời kỳ đồ đá”^.

 Hà Tĩnh có vị trí chiến lược đặc biệt quan trọng, là "hậu phương của tiền tuyến Miền Nam, tiền tuyến của hậu phương miền Bắc" nên phải chịu nhiều thử thách ác liệt và tổn thất to lớn. Căm phẫn trước tội ác của giặc Mỹ, phong trào chống Mỹ, cứu nước xuất hiện sôi động trong các giới, các đoàn thể nhân dân như phong trào Ba sẵn sàng, Ba đảm đang, phong trào đi bộ đội, thanh niên xung phong, dân công hỏa tuyến. Chưa bao giờ tuổi trẻ Hà Tĩnh, chị em phụ nữ Hà Tĩnh lại tình nguyện tham gia kháng chiến chống Mỹ, cứu nước sôi nổi như thời kỳ này.

Phong trào bắn máy bay được thực hiện với hàng trăm đội quân trực chiến, nhất là các địa phương dọc theo các tuyến đường vận tải, nơi trọng điểm giao thông, khu vực nông, lâm trường, xí nghiệp...Khẩu hiệu "Tay cày tay súng", "Tay búa tay súng" được nông dân, công nhân Hà Tĩnh thực hiện sinh động, hiệu quả trên thực tế. Nổi lên trong phong trào đó là Tiểu đoàn 8 pháo cao xạ, các đơn vị nữ dân quân Kì Phương (Kỳ Anh), Thạch Đỉnh (Thạch Hà) và lão dân quân Kì Tiến (Kì Anh)...Nhiều địa danh, chiến sỹ đã đi vào lịch sử với những chiến công vang đội như là huyền thoại như Núi Nài, Đèo Ngang, Ngã ba Đồng Lộc,  nữ Anh hùng La Thị Tám...

Ở Hương Khê, từ đầu năm 1965, máy bay Mỹ thường xuyên bay lượn trinh sát tuyến vận tải đường sắt, đường ô tô, đường sông Ngàn Sâu và các cơ sở quân sự, dân sự như doanh trại bộ đội, các công trường lâm trường .. Liên tục trong các tháng giữa năm 1965, máy bay mỹ đã đánh phá dồn dập các mục tiêu ở Hương Khê như bắn cháy trường cấp II Hương Thanh, đánh cầu Thanh Luyện, Phà Địa Lợi, Lộc Yên, Cầu 30 thước, Cầu Cửa Rào, Thị trấn Chu Lễ...

Ngày 20/9/1965, quân dân Hương Vĩnh, Hương Xuân và tự vệ Nông trường 20/4 đã phối hợp bắn máy bay, vây bắt giặc lái Mỹ nhảy dù. Quân dân Hương Khê đã bắn rơi 1 trực thăng, bắt sống  5 tên giặc Mỹ đến cứu và cầu cứu. Hình ảnh "O du kích nhỏ giương cao súng" là do nhiếp ảnh gia Phan Thoan ghi lại được trong sự kiện này.

O du kích nhỏ bé trong tấm ảnh quí giá đó tên là Nguyễn Thị Kim Lai quê ở ở xã Phú Phong, huyện Hương Khê - Hà Tĩnh, hiện đang sống với con gái tại Thành phố Hà Tĩnh. Trong bức ảnh Nguyễn Thị Kim Lai mặc áo nâu, chân đi dép lốp, giản dị mà gương mặt quắc thước. O du kích giương cao súng, áp giải tên phi công Mỹ, to con béo bự, cao lớn lênh khênh, hai tay bị trói, cúi đầu bước trên đường. Sau khi xem, chính Bác Hồ đã cho chuyển tới tòa soạn Báo ảnh Việt Nam bức ảnh này cùng một bức ảnh khác chụp cô y tá băng bó cho một phi công Mỹ để đăng báo. Hình ảnh O du kích nhỏ đã được ngành bưu chính viễn thông in thành tem thư càng làm cho tác phẩm có sự lan tỏa rộng lớn. Nghệ sĩ nhiếp ảnh Phan Thoan lúc đầu đặt tên cho bức ảnh là Uy thế không lực Hoa Kỳ và về sau bức ảnh có những cái tên khác nhau như O du kích nhỏ, Giải giặc lái Mỹ hay O du kích nhỏ và tên giặc lái Mỹ.

Bức ảnh của Phan Thoan đã đoạt Huy chương Vàng tại cuộc thi ảnh của Đại hội liên hoan thanh niên, sinh viên thế giới lần thứ 9 tại Xôphia (Bungari) năm 1968. Nhiều tờ báo trên thế giới, đặc biệt là Liên Xô cũ đã đăng tấm ảnh và bình luận về ý nghĩa của nó. Nhân dân Cuba đã phóng lớn bức ảnh này, dựng ở trung tâm thủ đô Lahabana. Trong số những bức ảnh quí hiếm được in trên cột thép ở Quảng trường Mác - Ănghen (Berlin) cũng có tấm ảnh O du kích giải giặc lái Mỹ. Từ năm 1994-1995 Hãng truyền hình NHK Nhật Bản đã làm bộ phim tài liệu nổi tiếng “Kim Lai - Robinson…” gây xúc động cho khán giả toàn thế giới. Sức lan tỏa của tấm ảnh thật kỳ diệu, thông qua báo chí, điện ảnh và văn học. Nữ nhà văn Ấn Độ Pon Dra Carti đã từng viết “Tôi đã xem nhiều bức ảnh nhân loại, nhưng chưa có bức ảnh nào làm tôi rung cảm như bức ảnh này của ông Phan Thoan ...thế giới chẳng những đã hiểu thêm cuộc chiến đấu anh hùng của dân tộc Việt Nam mà còn biểu hiện lòng khâm phục sâu sắc. Đây chính là sự thể hiện tuyệt vời bản lĩnh của một dân tộc đã và đang chiến đấu cho độc lập tự do"

Nhà thơ Tố Hữu đã cảm hứng viết bài thơ "Tấm ảnh" gồm 4 câu để nói về bức ảnh này và qua đó đã dựng lên một bức tượng đài lịch sử trong thơ - đó là người nữ dân quân gan dạ, tiêu biểu cho thế hệ những con người kiên cường chống Mỹ xâm lược:

                     “O du kích nhỏ giương cao súng
                            Thằng Mỹ lênh khênh bước cúi đầu
                            Ra thế! To gan hơn béo bụng
                            Anh hùng đâu cứ phải mày râu!”
                                                                             PHÚC ANH.